Το σπίτι τού Ναμίκ Κεμάλ στη Μυτιλήνη

Είναι δεδομένο και αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι μεταξύ των προτερημάτων του Νησιού μας, που το καθιστούν αξιόλογο και ιδανικό τουριστικό προορισμό, σημαίνουσα θέση κατέχουν τα πάσης φύσεως μνημεία (αρχαία, βυζαντινά, οθωμανικά κ.λπ.).

Ιδιαίτερα για το νέο ρεύμα τουριστών από τη γειτονική Τουρκία, τα διάφορα οθωμανικά μνημεία (ερείπια ή μη) αποτελούν πόλο έλξης, για άλλους από καθαρά ενημερωτική άποψη και για άλλους από επιστημονική άποψη, στο πλαίσιο της εκπαίδευσής τους ή της έρευνάς τους και προς τούτο περιλαμβάνονται στα προγράμματα επισκέψεων.

Μεταξύ των Οθωμανών με διάφορους τίτλους (Μουτασαρίφης, Καϊμακάμης, Ναζίρης) που διοίκησαν τη Λέσβο, αξιοσημείωτη θέση κατέχει ο Ναμίκ Κεμάλ (Namık Kemal 1840 - 1888), συγγραφέας, ποιητής, δημοσιογράφος, ανώτερος κρατικός υπάλληλος, μέλος της κίνησης των Νεοοθωμανών στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα και πρωτοπόρος του τουρκικού εθνικισμού.

Έφθασε στη Μυτιλήνη εξόριστος το δεύτερο μισό του Ιουλίου τού 1877, λόγω κριτικής προς το φίλο του Σουλτάνο Αμπντούλχαμίτ (Abdülhamid 2ος), με την απαγόρευση να αρθρογραφεί και να εξέρχεται από το Νησί. Το Δεκέμβριο του 1879 ορίζεται Μουτασαρίφης Μυτιλήνης, στη θέση αυτή παρέμεινε μέχρι το Δεκέμβριο του 1884, οπότε και ορίστηκε Μουτασαρίφης Ρόδου και στη συνέχεια Χίου, όπου πέθανε στις 2 Δεκεμβρίου 1888, μάλλον από κίρρωση του ήπατος σε ηλικία μόλις 48 ετών.

Ανιχνεύοντας στον κόσμο του διαδικτύου, βρήκα φωτογραφίες Τούρκων τουριστών μπροστά στην ξύλινη οικία Σιφναίου στην Κράτηγο με υποσημείωση ότι πρόκειται για το σπίτι του Βαλή (Νομάρχη) Ναμίκ Κεμάλ. Αμέσως άρχισα την έρευνα στις τουρκικές πηγές και ιδιαίτερα στις εκδόσεις που περιλαμβάνουν αμέτρητες επιστολές τού Ναμίκ Κεμάλ από τη Μυτιλήνη, προς τα μέλη της οικογένειάς του, φίλους αλλά και επισήμους κατά τη διεκπεραίωση των διαφόρων υποθέσεων.

Στην αναφερόμενη στην υποσημείωση 1 πηγή, υπάρχει επιστολή με ημερομηνία 5 Αυγούστου 1877 (Νο 227), περίπου δυο εβδομάδες μετά την άφιξη του Ναμίκ Κεμάλ στη Μυτιλήνη όπου περιγράφει το σπίτι που νοίκιασε (köşk - Κιόσκι - Βίλα).

Σε υποσημείωση του συγγραφέα αναγράφεται ότι ο γιος τού Ναμίκ Κεμάλ, Αλί Εκρέμ Μπολαγίρ (Ali Ekrem Bolayır - τελευταίος Βαλής της Περιφέρειας Αρχιπελάγους με έδρα τη Μυτιλήνη, που παρέδωσε στις 8 Νοεμβρίου 1912 την εξουσία στις ελληνικές αρχές και συγκεκριμένα στον πρώτο πολιτικό και στρατιωτικό διοικητή Λέσβου, Υποπλοίαρχο Κωνσταντίνο Μελά), στα απομνημονεύματά του αναφέρει ότι «ο πατέρας του μέχρι να οριστεί Μουτασαρίφης κατοικούσε στο κονάκι των Κουλαξίζηδων» [δε διασαφηνίζει ποιο απ’ όλα τα σπίτια των Κουλαξίζηδων, αλλά το επιβλητικότερο και το μεγαλύτερο ήταν του Ισμαήλ στο σημερινό 8ο Δημοτικό Σχολείο, όπου παρέμεινε επί τριήμερο και ο Σουλτάνος Αμπντούλμετζίτ (Abdülmecid) επισκεπτόμενος τη Μυτιλήνη τέλη Μαΐου 1844]. Συνεχίζοντας ο συγγραφέας την ανάλυση, σημειώνει ότι πρόκειται για λάθος τού Εκρέμ, διότι η πρώτη επιστολή γράφτηκε 15 μέρες μετά την άφιξη του Κεμάλ στη Μυτιλήνη, ενώ είναι σίγουρο ότι διορίστηκε Μουτασαρίφης 2,5 χρόνια μετά (Δεκέμβριος 1879). 

Πράγματι φιλοξενήθηκε στους Κουλαξίζηδες (Kulaksızzade) ο Ναμίκ Κεμάλ, αλλά μόνο για δυο εβδομάδες.

Στην ίδια έκδοση με αριθμό 232 και πιθανή ημερομηνία 14 Αυγούστου 1877, ο Ναμίκ περιγράφει το τοπίο από το νέο του σπίτι υπό το φως του φεγγαριού, που ανατέλλοντας από τα βουνά της Ανατολής τρέχει πάνω στη θάλασσα του Μπογαζιού, περνά από το λιμάνι της Μυτιλήνης και χάνεται πίσω από το ορεινό συγκρότημα της Αμαλής. Οι παραπάνω επιστολές στάλθηκαν στο φίλο του, συνοδοιπόρο και συναγωνιστή Eμπούζιγια Τεβφίκ (Ebüzziya Tevfik).

Μελετώντας την πρώτη επιστολή, διαπιστώνεται ότι η περιγραφή του σπιτιού, που νοίκιασε ο Ναμίκ, γίνεται σε σχέση με το κιόσκι τού Χασάν Πασά Τζεζαερλί (Hasan Paşa Cezayirli - Αρχιναυάρχου του Οθωμανικού Στόλου, φίλου της Μυτιλήνης και μέγας δωρητής), που κτίστηκε το 1780 στο σημερινό λόφο του Κιοσκιού που διαμορφώθηκε προς τούτο, στη θέση της σημερινής Λέσχης Αξιωματικών. Παράλληλα στο σημερινό τελωνείο δημιουργήθηκε ξύλινη αποβάθρα για τις ανάγκες του Ναυάρχου, γνωστή με το όνομα «Η σκάλα του Πασά» - Paşa İskelesi ή «Πετρόσκαλα» - Taş İskelesi).

H γλαφυρή περιγραφή τού Ναμίκ Κεμάλ, με ιδιαίτερη αναφορά στην ομορφιά του τοπίου (υπόψη ότι το Κιόσκι ήταν σχεδόν ακατοίκητο, η οδός 8ης Νοεμβρίου δεν υπήρχε, είναι όλα κήποι και στη μέση δεξαμενή με την ξακουστή κρήνη τού Χασάν Πασά), αναφέρει: «… Το σπίτι είναι πάνω σε μια ανωφέρεια, μπροστά μια πλατεία και πέρα μια λεωφόρος και στις δυο πλευρές φυτεμένες ελιές … πέρα και λίγο ψηλά τρία - πέντε πλατάνια, λίγο μετά τα πλατάνια το κιόσκι τού Χασάν Πασά. Μικρό αλλά ανακαινισμένο αριστερά και δεξιά θέα απαράμιλλη, στα πόδια η θάλασσα. …

Στο δωμάτιο που κάθομαι δεξιά έχει θέα προς το λιμάνι, που μοιάζει με μύτη ανθρώπου, αν θεωρήσουμε την πόλη ως το πρόσωπο, επηρεάζεται από τους αγέρηδες … αριστερά που κάθομαι ένα - δυο ντουβάρια και μετά στην πιο ψηλή θέση πάνω στο θρόνο του το Κάστρο, μεγαλύτερο από της Αμμοχώστου, αλλά σε μερικά σημεία χαλασμένο λόγω του σεισμού, εσωτερικά 40 - 50 σπίτια φουκαράδων μουσουλμάνων …»

Ο Π. Σαμάρας στα «Λεσβιακά», τ. Γ΄, σε εργασία του με τίτλο «Η Μυτιλήνη κατά τον ΙΘ΄ Αιώνα», περιγράφοντας το Κιόσκι αναφέρει ότι «... τα πανύψηλα σπίτια της πρώτης σειράς (οδός 8ης Νοεμβρίου) δεν υπάρχουν, οι πλαγιές και τα ριζώματα ήταν γεμάτα με κήπους. Το μάτι από το Κιόσκι αγκάλιαζε ελεύθερα όλη την πόλη.».

Μελετώντας φωτογραφίες της εποχής τέλη 19ου - αρχές 20ού αιώνα φαίνεται καθαρά η λεωφόρος με τις ελιές περίπου στο ύψος των υπαρχόντων σπιτιών των αξιωματικών και λίγο μπροστά το παλιό διοικητήριο. Επίσης στον Ε΄ Κώδικα της Μητροπόλεως Μυτιλήνης σσ. 264 - 266 με τίτλο «Πρακτικό Ορίων Ενοριών Μυτιλήνης 29-9-1886», για τα όρια του Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Αθανασίου, αναφέρει: «… Προς ανατολάς από της ευθείας της παραλίας, ήτις αρχομένη από του ειρημένου σαπωνοποιείου Μαρίνου Κουραματζή, χωρεί διά της προκυμαίας μέχρι του λεγόμενου Κιοσκίου και εκείθεν διά της οδού της δενδροστοιχίας του διοικητηρίου χωρούσα εις την οθωμανικήν συνοικία και εκτείνεται μέχρι του Γενί τζαμίου».

Επισημαίνεται η χρονολογία 1886, δηλαδή δυο χρόνια μετά την αποχώρηση του Ναμίκ Κεμάλ από τη Μυτιλήνη, και η αναφορά στο διοικητήριο, που έρχεται σε πλήρη ταύτιση με τα απομνημονεύματα του Εκρέμ Μπολαγίρ που μεταξύ άλλων αναφέρει: «… οι υπάλληλοι κατέβαιναν τα σκαλιά στο κονάκι και έφθαναν στο σπίτι μας όπου έπαιρναν οδηγίες … εκεί δεχότανε και τους προξένους …».

Απ’ όλα τα παραπάνω προκύπτει με σαφήνεια ότι το σπίτι τού Ναμίκ Κεμάλ βρισκόταν μεταξύ των οδών Τζαίημς Αριστάρχου - Σκρα - Κατσακούλη και Παπαγιάννη, με μεγαλύτερη πιθανότητα προς την κατεύθυνση της καθόδου προς τη θάλασσα. Οπωσδήποτε δεν υπάρχει πλέον, ούτε ως ερείπια, εκτός και αν προκύψουν άλλα ιστορικά στοιχεία που να επιβεβαιώνουν το αντίθετο.

Η παρέμβασή μου αυτή δεν επιζητεί να υποκαταστήσει τους καθ’ ύλην αρμόδιους ιστορικούς, αλλά να αποτελέσει αφετηρία προς αποφυγή εκμετάλλευσης των γειτόνων τουριστών, αν και αυτοί όταν ξεναγούν στα διάφορα μνημεία (αρχαία, βυζαντινά κ.λπ.) της Μικράς Ασίας, αποφεύγουν να αναφέρουν τη λέξη «ελληνικό». Το κέρδος δεν πρέπει να μας οδηγεί σε εσκεμμένες ιστορικές ανακρίβειες, που «χαϊδεύουν τα αυτιά» των επισκεπτών αλλά στους ειδικούς από απέναντι εκθέτουν το Νησί μας.

Είναι ευκαιρία οι αρμόδιοι φορείς να περιγράψουν με ιστορική ακρίβεια τα οθωμανικά μνημεία, και όχι μόνο, και να αποτελεί η περιγραφή αυτή «οδηγό» των αρμοδίων ξεναγών. Διαφορετικά οι «επιτήδειοι» θα ανακαλύψουν το σπίτι του Χαΐρεντίν Μπαρμπαρόσα (Barbaros Hayreddin Paşa) στον Παλαιόκηπο και το σπίτι του βεζύρη Χιλμί Πασά (Hilmi Paşa) στη Θερμή.

Μυτιλήνη, 3 Ιουλίου 2013

Πηγές

1 Προσωπικές Επιστολές τού Ναμίκ Κεμάλ, τ. ΙΙ, Επιστολές Κωνσταντινούπολης και Μυτιλήνης - Ι, Άγκυρα 1969 (Namık Kemal’in Hususi Mektupları - II) του Fevziye Abdullah Tansel και τ. ΙΙΙ με τον ίδιο τίτλο «Επιστολές από τη Μυτιλήνη - ΙΙ», του ιδίου συγγραφέα που εκδόθηκε το 1973 στην Άγκυρα.
2 Π. Ι. Σαμάρα, Κουλαξίζηδες, 1946, σ. 19.
3 Π. Ι. Σαμάρα, Ο Χασάν Πασάς Τζεζαελή και η Μυτιλήνη, 1947, σ. 33.
4 Στρατής Ι. Αναγνώστου, Η Οικιστική Εξέλιξη της Λέσβου (1462 - 1912), Διδακτορική διατριβή, 2004, σ. 699.